Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji ve Liturjik Eserler

Kelime kökeni Yunanca “leitourgia” olan liturji sözcüğünün kelime anlamı “ayin-ibadet”dir. Liturjik sözcüğünün Türkçe karşılığı ise “dinsel ayinle ilgili, dinsel ayine ait” şeklinde açıklanabilir. Liturji imparatorluk, doğum, ölüm, vaftiz ve ökaristi gibi ayinleri içerir.

Bizans’ta “liturji” veya “ilahi liturji” olarak adlandırılan Ökaristi, Hristiyan litürjisinin ana ayini olarak bilinmektedir. Bizans döneminde yalnızca cumartesi, pazar ve bayramlarda kutlanırdı. 8. ve 9.yy’da haftanın diğer günlerinde de kutlanmaya başlandı. 1054’de IX. Konstantin Monomakhos Hagia Sophia’da hergün ökaristi ayini yaptırıyordu ancak günlük ökaristi hiçbir zaman kanun haline gelmemiştir.

• Kudüs’te 300 Yıldır Yerinden Oynatılamayan Merdivenin Hikayesi

Ökaristi ayininin kelime anlamı “şükran”dır.  Temeli İsa’nın havarileri ile yediği “Son Akşam Yemeği”dir. Ökaristi, İsa’nın bedeni olan ekmek ve kanı olan şarabın kutsandığı ayindir. Ökaristi bir kurban törenidir, çünkü İsa çarmıha gerilerek kurban edilmiştir. Ekmek ve şarabın dağıtılması İsa’nın ölümünü ve tekrar dirilişini sembolize eder.

12.yy’da büyük ölçüde son şeklini alan ökaristi ayininin dört ana bölümü vardır.

Prothesis (hazırlık): Ekmek ve şarabın hazırlanması; İsa ve azizleri anar dualar edilerek ekmek kesilir, şaraba su katılır, tütsülenerek kutsanır ve üzeri örtü ile örtülür.

Enarxis (dua ve ilahiler): Koro tarafından İncil bölümleri, dua, ilahi ve peygamber sözleri okunur.

• Hz. İsa’nın Doğumu Hakkında Yanlış Bilinen 10 Gerçek

Küçük Giriş: İncil nartheksteki altardan, bemada ki altara taşınır (İsa’nın söz olarak temsil edilmesini sembol eder).

Büyük Giriş (İsa’nın kurban edilmesi): Ekmek ve şarap prothesisten altara taşınır. İncil okunur, vaaz verilir.

• Hristiyanlık’da Hac Ve Hacılık Kavramı Nasıl Ortaya Çıktı

Ökaristi ayini sırasında kullanılan eserler Paten, Asteriskos, Kalis, Kaşık, İbrik ve Trulla, Buhurdan, Yelpaze, Kitap Kapağı, Haç ve Haç Kaidesidir. Bunlardan PATEN ve KALİS ayinin iki ana elemanıdır, diğerleri yardımcı objelerdir. Hazırlık aşamasında ise şarap ve su kapları, süzgeç, kepçe, ekmek damgası ve mızrak kullanılır.

Bu objelere ek; ekmek, şarap, su, tuz, mum, tütsü, ikona gibi objeler; altar, vaftiz teknesi gibi elemanlar; din adamlarının giysileri, vaftiz elbiseleri gibi dini kıyafetler; kilise, vaftizhane, skeuopylakion gibi yapılar ve yağlama, kutsama, haç çıkarma, yıkama, elle takdis etme, dokunma, giyinme veya soyunma, tören alayı ile yürüme, yalvarış, diz çökme gibi törensel eylemler vardır. Tüm bu elemanların ve eylemlerin liturjik ayinlerde sembolik anlamları vardır, “Son Akşam Yemeği”, “Vaftiz” gibi olayları sembolize ederler.

Kilise içerisinde bulunan; apsis Beytüllahim’i, altar İsa’nın mezarını, kiberium ise İsa’nın çarmıha gerildiği yeri sembolize eder.

PATEN, İsa’nın bedenini temsil eden ekmeğin konduğu tepsidir. Genellikle yüksek kenarlı, düz veya kaideli formda olurlar. Ölü İsa’yı çarmıhtan indiren Arimiat’lı Yusuf ve Nikodimes’in ellerini sembolize eder. Üzerlerinde işlevi ile bağlantılı tasvirler bulunur. Mesela ayinde kullanılan bir paten üzerinde “Havari Komünyonu” sahnesi ve İsa’nın ölümünü simgeleyen haçın temsil edilmesi işlev-tasvir ilişkisini gösterir. 10.yy’dan sonra “Çarmıha Geriliş” veya Meryem, İsa ve aziz tasvirleri yapıldığı görülür.

ASTERİSKOS, paten ile birlikte kullanılır. Yarım daire şeklinde iki şeridin merkezde birbirine bağlanmasından oluşur. Patendeki ekmeğin üzerine gelebilecek toz ve böceklerden korumak için örtülen örtünün ekmeğe değmesini önlemek amacıyla kullanılır. İsa’nın doğumunda gökyüzünde beliren yıldızı sembolize eder.

• Hristiyanlıkta Hac Ve Hacılık Kavramı

KALİS, İsa’nın kanını sembolize eden şarabın konduğu kadehtir. 6.yy kalisleri küresel kase kısmı ve bilezikli ayaktan oluşur. Kalis, paten ile bir bütündür, oluşturdukları takıma DİSKOPOTİRİON denir. Üzerlerinde genellikle İsa, Meryem, baş melekler Mikael ve Gabriel, havariler veya haç motifleri tasvir edilmiştir. Ağız kenarlarında ithaf, adak veya liturjik bir yazıt bulunur. 9.yy’dan itibaren gövdesi onyx veya sardonyx gibi taşlardan, kaya kristali veya camdan, kaidesi gümüş veya altından yapılmış mine tekniği ile süslenmiş kalisler görülür. Bu kalislerin ağız kenarında liturjik, ayaklarında ithaf yazıtları vardır.

KAŞIK, şarabın içinde ıslatılan kutsal ekmek parçalarını ayine katılanlara vermek için kullanılır.  Bazı kaşıklarda aziz adları ve muhtemelen yaptıran kişilerin monogramları vardır. Ancak aziz adı olan her kaşığın liturjide kullanıldığı söylenemez, bunlar manastırın günlük yaşamında da kulanılmış olabilir. Erken Bizans kaynaklarında kaşığın Ökaristi’de kullanımı ile ilgili bir bilgi yoktur. Erken dönemde rahip ekmeği eli dağıtırdı, kaşığın kullanımı 8.-9.yy’da yaygınlaşmıştır.

İBRİK ve TRULLA; ikisi bir takım oluşturan bu eserler ayine başlamadan önce rahibin ellerini yıkaması için kullanılır. İbrik, suyun veya kutsal şarabın konduğu, ince boyunlu küresel gövdeli, halka kaideli, kulplu veya kulpsuz bir kaptır. Trulla, elin altına tutulan, küresel gövdeli, halka kaideli, uzun saplı bir kaptır. Genellikle poseidon, yunus balığı, istiridye kabuğu ve çeşitli deniz hayvanları gibi su ile ilgili tasvirler yapılmıştır. Ellerin yıkanması, İsa’nın çarmıha gerilmesine karar verilmesinde Pilatus’un suçsuz olduğunu göstermek için ellerini yıkamasını sembolize eder.

BUHURDAN, içinde tütsünün yakıldığı küresel, dilimli küresel gövdeli, silindirik, altıgen veya kare gövdeli, konik veya halka kaideli ya da üç ayaklı bazı örnekleri ise kapaklı, taşınabilmesi ve asılabilmesi için üç zinciri olan kaplardır. Cenazelerde güzel koku olarak, ikona, kutsal emanetler veya altarı onurlandırmak ve tören başlangıcında kiliseyi şeytani ruhlardan arındırmak için kullanılır. Tütsü insanlığı, ateş tanrısallığını, dumanın yükselişi de duaların tanrıya ulaşmasını sembolize eder.

• İkonalar Nasıl Ortaya Çıkmıştır Bu Yazımız İlginizi Çekebilir

YELPAZE, kutsal ekmek ve şarabı toz ve böceklerden korumak için kullanılır. 4.yy’dan itibaren liturjide kullanıldığı bilinen yelpaze deri, kuş tüyü veya ketenden yapılırdı. Meleklerin altardaki varlığını sembolize eder.

KİTAP KAPAĞI, kitap kapakları İncil’i ve diğer dini kitapları korumak amacıyla kullanılır. Dikdörtgen iki levhanın birbirine menteşelerle tutturulması ile oluşur. Gümüş kitap kapaklarında genellikle bir kemerin içinde haç veya aziz figürleri tasvir edilir. Altın-mine tekniği ile yapılan kapaklarda daha çok İsa, Meryem ve aziz figürleri görülür.

• Vatikan Rehberi Yazımızı Mutlaka Okumalısınız

HAÇ, İsa’nın çarmıha gerişini sembolize eder. Ayinde taşınan haçların alt kolunda bir sap vardır, bu sap bir kaideye takılır ve kaideye geçirilen ahşap asa ile taşınır.

Sonuç olarak, Bizans Ortodoks liturjisi, liturjide kullanılan eserler ve üzerlerindeki tasvirler sembolik anlamlar taşımaktadır. Özellikle İsa’nın yaşamının doğum, ölüm gibi evrelerini sembolize eden liturji ve liturjik eserler, Bizans Sanatı’nda din-işlev-tasvir ilişkisini belgeleyen en önemli unsurlardır.

Yazı: Menekşe Yuvalı

• Akat Tanrısı Tammuz Ve Hz. İsa: Uzak Bir Bağlantıdan Daha Fazlası?

• Pagan Attis Ve Hıristiyan İsa: Sahte Bir Bağlantı Mı?