Palmira Kraliçesi Zenobia: Gerçekler & Başarıları
Roma 3. yy kriziyle boğuştuğu dönemde, Zenobia Yakındoğu’nun süper gücü haline getirdiği Palmira’yı kısa bir sürede yükselişe geçirmişti. Onun bu hızlı yükselişi ve sonrasındaki düşüşü yüzyıllar boyunca tarihçilere, sanatçılara ve yazarlara ilham kaynağı oldu.
Roma 3. yy kriziyle boğuştuğu dönemde, Zenobia Yakındoğu’nun süper gücü haline getirdiği Palmira’yı kısa bir sürede yükselişe geçirmişti. Onun bu hızlı yükselişi ve sonrasındaki düşüşü yüzyıllar boyunca tarihçilere, sanatçılara ve yazarlara ilham kaynağı oldu.
Palmira Kraliçesi Zenobia (240-274) kocasının ölümü ve Yakındoğu üzerindeki Roma hakimiyetinin çözülmesini takiben gelen iktidar boşluğu ile karşı karşıya kaldı. Bölgede istikrarı sağlamak için Roma Yakın Doğusunun Anadolu’dan Mısır’a kadar uzanan topraklarının çoğunu kapsayan bir imparatorluk kurdu. Sarayda entelektüel hareketleri teşvik eden Zenobia, buradaki çok dilli ve çok etnik yapılı olma durumunun getirdiği birçok konuyu adalet ve hoşgörü ile ele alan bir hükümdar oldu. Bu kısa vadeli yönetimine rağmen bu dinamik kadın hükümdar yeniden dirilmekte olan Roma İmparatorluğu’nun da önüne geçti.
Zenobia’nın Palmirası
Palmira vatandaşları Amarit, Arami ve Arap unsurlardan oluşan bir Sami şehriydi. Yerel dili Aramice’nin bir lehçesiydi ancak şehirde Yunanca da geniş ölçekte konuşuluyordu. Yerel Sami ve Mezopotamya etkisinin yanı sıra özellikle sanat ve mimaride Yunan kültürü büyük bir etki yaratmıştı. Zenginliği ile ünlü Palmira servetinin çoğunu ipek yolu boyunca aktif çalışan ticaret kervanlarına borçluydu. İpek yolunun çöl güzergahı Palmira’nın kontrolünde olduğu için Palmiralı tüccarlar Afganistan ve İran körfezine kadar faaliyet gösterebiliyorlardı.
Palmira, Roma gözetiminde çok az bulunmuş olmasına rağmen MS 1. yy’da Roma’ya bağlı Suriye Eyaleti’nin bir parçası oldu. Severan Hanedanı (MS 193-235) yönetimdeyken, Palmira, bir şehir devletinden krallığa geçiş yaptı. Severanlar, ayrıcalıklar tanıyıp, bir Roma garnizonu vererek ve hatta imparatorluk ziyaretleri yaparak Palmira’yı farklı bir yere koydular. Aynı dönemde, Roma ile İran’daki Part ve Sasani Hanedanları arasındaki çatışma Palmira’yı savunma konusunda yatırım yapmaya ve askeri olarak aktif rol oynamaya itti.
Kraliçe Zenobia’nın Erken Yaşamı
Zenobia’nın erken yaşamı hakkında çok az şey biliyor ve çok az sayıdaki kaynakların da çoğu şüpheli. Bu kaynaklara göre, MS 240 civarında soylu bir ailede dünyaya gelen Zenobia bulunduğu statüye uygun olarak sadece Aramice değil, Mısır, Yunan ve Latin dillerini de içeren geniş kapsamlı bir eğitim almış görünüyor. Palmira’da soylu ailelerin kendi aralarında evlilikler yapması alışıldık bir durum olduğundan Zenobia da muhtemelen yönetici konumundaki bir aileye mensuptu. Yine kaynaklara göre genç bir kız iken hobisi avcılıktı.
Bunun ötesinde, Zenobia’nın kökeni ve erken yaşamı hakkında bildiklerimizin çoğu dilbilim, nümizmatik ve epigrafik kanıtlardan türemiştir. Zenobia ismi Yunanca’da “yaşamı Yunanca’dan gelen” anlamına gelir, Yerel Palmira dilinde ise Bat-Zabbai veya “Zabbi’nin kızı” idi. Muhtemelen Yunanca konuşmasına ithafen Zenobia olarak çağrılmış olabilir. Ayrıca Zenobia’nın Septimia diye bir soyadı da bulunuyordu. Bir yazıtta ise kendisinden Antiochus’un kızı Septimia Bat-Zabbai olarak bahsediliyor. Buna bağlı olarak Antiochus yaygın bir Palmiralı adı olmadığından Seleukos veya Ptolemaios hanedanlarından olan gerçek veya hayali atalarına dair gönderme olduğu öne sürülmüştür.
Palmira Hükümdarı’nın Karısı
On dört yaşında iken Palmira hükümdarı Odaenathus ile evlendirilen Zenobia onun ikici karısı oldu. Odaenathus, orduyu güçlendirmek ve Palmira’nın ticaret yollarını Pers saldırılarına karşı korumak için belediye meclisi tarafından hükümdar olarak atandı. Zenobia’nın Odaenathus’a askeri seferlerde eşlik ettiğine ve de bu durumun hem birliklerin moralinin yükselmesini sağladığı hem de ona siyasi nüfuz ve askeri deneyim kazandırdığına inanılır. Ve bu kazanımları ilerleyen zamanlarda Zenobia’ya kariyerinde iyi hizmet edecekti.
Odaenathus’un ilk karısı ile kaç çocuğu olduğu bilinmemekle birlikte yardımcı hükümdar olan tek oğlu Hairan I biliniyor. Zenobia ve Odaenathus’un ise isimlerinin Vaballathus ve Hairan II olan en az iki çocuğu olduğu biliniyor. Ayrıca Herennianus ve Timolaus adında iki çocukları daha olması muhtemel fakat bu bilginin uydurma olma olasılığının yüksek.
Roma Felaketleri
Roma’nın sadık bir vasalı olarak Odaenathus, MS 260’da Sasani Kralı I. Şapur’un istilasını engelleme girişiminde bulunan Roma İmparatoru Valerian’a destek olmak için kendi güçlerini seferber etti. Ancak bu savaş, Romalılar için tam bir felaketle sonuçlandı; Valerian yakalandı ve esaret altında öldü. Daha sonra çok daha büyük başarılara imza atan Odaenathus sırasıyla MS 260’da Persleri Roma topraklarından kovdu, MS 261’de Roma imparatoru Gallienus için doğuda bir isyan bastırdı ve MS 262’de onu Pers başkentinin duvarlarına kadar götüren bir istila başlattı. Başarılarından dolayı Doğu Eyaletleri üzerinde birçok unvan ve yetki verilen Odaenathus kendisini Palmira Kralı ve tipik Pers ünvanı olan Krallar Kralı olarak taçlandırdı.
Etrafı sivil savaş, yağma, istila ve ekonomik gerileme ile çevrili olan Roma’nın Odaenathus’u idare etmek ve onu eski ikincil konumunda tutabilmek için yapabileceği fazla bir şey yoktu. Odaenathus 266 yılına kadar en azından imparatorluğun bir bölümünde barış ve istikrarı sağlamıştı. O ve oğlu Hairan I, Anadolu’dan bir seferden dönerken suikaste uğradılar. Bazıları bu işin içinde Zenobia’nın olduğunu iddia etti, ancak hem Romalılardan hem de Perslerden Odaenathus’a suikast düzenlemek için yeterli motivasyona sahip olan pek çok kişi vardı.
İlgili Yazılar
Doğu’yu Fetheden Zenobia
Odaenathus’un suikaste kurban gitmesi ile birikte Zenobia, oğlu Vaballathus adına Palmira’nın kral naibi oldu. Akabinde Zenobia Romalı yöneticileri rahatsız edecek şekilde Doğu’da güç toplamaya koyuldu. Roma, dikkatini Avrupa’daki istilalara vermişken, MS 270’de rakiplerini ezmek için harekete geçen Zenobia, Suriye’yi, Mezopotamya ve Yahudiye ile birlikte kolayca bastırdı. Arabistan’ın Romalı Valisi Palmiralılar’a karşı koysa da savaş alanında öldürüldü. Mısır daha fazla direndiyse de fethedildi. Yeterince belgelenmemiş olan bu sefer ile Anadolu’nun merkezi Zenobia’nın kontrolüne girmiş oldu.
Zenobia ve Palmiralılar daha fazla ileri gitmeme konusunda dikkatliydiler zira Vaballathus’un Roma imparatorunun astı konumunda kalmaya devam etmesi gerekiyordu. Amacının, Roma’nın Vaballathus’u imparatorluğun doğu yarısındaki resmi ortağı olarak görmesini sağlamak olduğu apaçıktı. Bu konuda Roma ve Palmira arasında imzalanmış olan resmi bir anlaşmanın varlığı belirsizdir. Ancak Galleanus’un varisi Claudius Gothicus ile bir tür anlaşmaya varılmış olması mümkün olsa da MS 270’de öldüğünde yerine Aurelian geçmişti. Buna karşılık Zenobia bir tür anlaşmaya işaret edecek şekilde Aurelian’ı imparator, Vaballathus’u kral olarak gösteren paralar bastırdı. Fakat, Aurelian Roma’nın Avrupa krizini çözmek için Mısır’dan yapılan tahıl sevkiyatına ihtiyaç duydu, dolayısıyla herhangi bir anlaşma onun açısından zaman kazanmaya yönelik bir hileden başka bir şey olmayabilirdi.
Palmira İmparatorluğu
Kendisini Suriyeli bir hükümdar, Helenistik bir kraliçe ve Roma imparatoriçesi olarak tanımlayan Zenobia, imparatorluğunu genel olarak Antakya şehrinden yönetiyordu. Bu imparatorluk çok dilli, çok ırklı ve çok kültürlü olmasına rağmen geniş bir desteğe sahip olan Zenobia, Roma idari sistemini büyük ölçüde yerinde bıraktı fakat kendi valilerini atayarak kendi yönetimini doğu soylularına açmış oldu. Diğer yandan Mısır’da bir dizi inşa ve restorasyon faaliyetine girişerek rüzgarın etkisiyle çatlaklarından çıkan seslerden dolayı “şarkı söylediği söylenen” Memnon Koloslarını (oturur poziyonda devasa heykeller) onararak sessizleştirdi.
Palmira’nın Sami tanrılarına bağlı olan Zenobia, birçok dini azınlığı tolere etti ve uyum sağladı. Bu azınlıklara haklarına, ibadet yerlerine ve din adamlarına saygıyla davranılan Hristiyanlar ve Yahudiler de dahildi. Birçok dini azınlık Romalılar ve Sasaniler’den dolayı idamla karşı karşıya kaldığından Zenobia sergilemiş olduğu hoşgörü politikası sayesinde daha fazla destek kazandı. Ayrıca, dönemin birçok ünlü bilim adamını Palmira’ya ve sarayına çekerek bir tür öğrenme merkezine dönüştürdü. Bu dönem boyunca, Suriyeli bilim adamları Yunan ve Helen kültürünün Mısır ve Yakın Doğu’dan uyarlanmış olduğunu tartıştılar. Palmira Sarayı da bu tartışmayı Odaenathus ve ailesinin Roma İmparatorluğu’nun meşru yöneticileri olduğu algısını yaratmak için kullandı ve iddiaların izini MS 244-249 yılları arasında imparator olan Arap Philip’e kadar götürdü.
Yeniden Dirilen Roma
Yıl MS 272’yi gösterdiğinde imparatorluğun başında Roma otoritesini yeniden güçlendiren Aurelian bulunuyordu. İmparatorluk unvanını gittikçe daha fazla benimseyen Zenobia resmi olarak Roma’dan ayrıldı. Aurelian çift taraflı bir istila ile Orta Anadolu ve Mısır’ı yeniden alırken, Palmiralılar Suriye’ye çekildiler. Savaşta yenilen Zenobia, Aurelian ve Romalılar tarafından kuşatılmış olan Palmira’ya sığındı. Zenobia şehre sızmaya ve müttefik bulup yeni bir ordu kurmayı umduğu İran’a kaçma girişiminde bulundu. Yine de, çok geçmeden yakalandı ve Palmira teslim oldu.
Zenobia’nın Ölümü
Zenobia, oğlu Vaballathus ve sarayındaki görevliler yargılanmak üzere bir Suriye şehri olan Emesa’ya (Humus) getirildiler. Zenobia’nın destekçilerinin çoğu ihanet ve diğer birçok suçtan dolayı idam edildiler. O ve oğlu Vaballathus ise Aurelian’ın isteği üzerine zafer kanıtı olarak Roma’da sergilenmek üzere diğerlerinden ayrı tutuldular. Roma yolculuğu sırasında Aurelian tarafından Doğu toprakları boyunca küçük düşürülen Zenobia’nın kaderi belirsizdi. Bazıları kendisini aç bırakarak öldürdüğünü bazıları ise başının vurulduğunu iddia etti. Çok daha olası bir senaryoya göre ise; hayatının geri kalanını bir İtalyan villasında geçirdiğiydi. Soyundan gelenler, Roma soyluları arasında asimile olmuş ve 4-5. yy.lar boyunca görülmüşlerdi. Günümüzde, Suriye’nin ulusal kahramanı olan Zenobia sinema, edebiyat ve sanat dallarında popüler bir figür olmayı sürdürmektedir.
Çeviri: Ayşegül Atalay
Kaynak
THE COLLECTOR