Moğol İmparatorluğu’nun Kurucusu Cengiz Han: Biyografi ve Gerçekler
Büyük başarıları ve yavuz şöhretine rağmen Cengiz Han hakkında bildiğimiz çok az şey var ve şimdi sizler için bu kapıyı aralıyoruz. Keyifli okumalar.
Cengiz Han, Orta Asya’da tarihin en büyük imparatorluklarından biri olan Moğol İmparatorluğu’nu kuran bir 13. yüzyıl savaşçısıydı. Ölene kadar, imparatorluk Çin ve orta Asya’da çok büyük bir bölgeyi kontrol etti ve orduları günümüz Ukrayna’sında batıya- Kiev’e kadar- girmişti. O’ndan sonra Cengiz Han’ın halefleri, Ortadoğu, Güney ve Güneydoğu Asya ve Doğu Avrupa’daki toprakları olan krallıkları kontrol etmeye devam edecekti.
Büyük başarıları ve yavuz şöhretine rağmen Cengiz Han hakkında bildiğimiz çok az şey vardır. Örneğin Ecole du Louvre’da profesör olan Jean-Paul Raux “Cengiz Han ve Moğol İmparatorluğu” (Thames ve Hudson 2003) adlı kitabında Cengiz Han’ın günümüze kadar ayakta kalabilmiş herhangi bir portresinin olmadığını yazmıştır. Var olan tüm resimler ve portreler ya Cengiz Han öldükten sonra ya da O’nu hiç tanımayan insanlar tarafından yapılmıştır.
Ayrıca Cengiz Han Uygur halkı üzerinde kontrol sahibi oluncaya kadar Moğolların bir yazı sistemi yoktu. Bu bakımdan da ondan kurtulan kayıtların çoğu yabancılar tarafından yazılmıştı. Hayatta kalan “Moğolların Gizli Tarihi” adlı önemli bir Moğol kaydı Cengiz Han’ın ölümünden bir süre sonra, adından da anlaşıldığı gibi anonim olarak yazılmıştır.
Günümüz tarihçilerinin toparlayabildiklerine göre Cengiz Han, tam tarih bilinmese de yaklaşık olarak M.S. 1160 civarında doğdu ve kendisi öldükten sonra katledilecek olan Tangut halkına karşı bir cezalandırma operasyonu düzenlediği sıralarda doğal sebeplerden Ağustos 1227’de vefat etti.
Erken Dönem
Cengiz Han, Timuçin (Temuchin) adıyla doğmuştur. O zamanlar Moğolistan farklı boy ve kabile grupları tarafından yönetiliyordu. Aligarh Müslüman Üniversitesi’nde profesör olan Syed Anwarul Haque Haqqi “Cengiz Han: Bir İmparatorluk Kurucusunun Yaşamı ve Mirası” ((rimus Books, 2010) adlı kitabında, Yesukai adındaki babasının Timuçin hakkındaki şu sözlerini yazmıştır: “ O, 40,000’den fazla ailenin ve çadırın lideriydi. Ondan yaşça büyük olan kardeşleri de dâhil olmak üzere bütün kardeşleri bile onu liderleri ve Börçigin boyunun başı olarak kabul etti.”
Timuçin’in annesi, Hoelun, babasının boyu tarafından kaçırılıp karısı olmaya zorlandı. (Bu, o zamanlar oldukça yaygındı.) Oğulları, babasının Timuçin adındaki bir düşmanın üzerindeki zaferini kutlamak için Timuçin olarak adlandırıldı. Haqqi, uğurlu bir olaydan sonra yeni doğmuş bir çocuğu adlandırmanın da yaygın bir uygulama olduğunu yazmıştır.
Erken dönemine dair hiçbir şey bilmesek de, Haqqi “Ancak, yılların yuvarlanıp geçtiği ve çocukluğun gençliğe dönüştüğü zaman, aşiret lordlarının ve liderlerinin savaştığı, içtiği ve düello yaptığı, evlendiği ve altlarında silahları ile uyudukları göçebe yaşamın sert atmosferinde büyüdüğünü – şeflerin halkının sefaletlerini, açlıklarını ve ayrıcalıklarını paylaştıkları titiz bir yaşam geçirdiğini varsaymak mantıklıdır.” diye yazmıştır.
Timuçin yaklaşık olarak dokuz yaşında Jungirat kabilesinin lideri Dai Sechen’in on yaşındaki kızı Börte ile nişanlandırıldı. Bu bilginler arasında bir tartışma sebebi olsa da Haqqi, Timuçin’in evlendikten sonra bir süre kayınpederi ile yaşadığına inanıyordu.
Bir noktada babası Yesukai öldü (görünüşe bakılırsa zehirlendi) ve Timuçin eve döndüğünde babasını ölmüş olarak buldu. Babasının müritlerinin çoğu onları terk edince ailenin gücü iyice azaldı.
Timuçin, ailesi ve geri kalan müritler, hırsızlar ve ailesini öldürmeyi ümit eden eski Yesukai düşmanlarıyla mücadele ederek sınırdaki meralarda yaşamak zorunda kaldılar. Yaklaşık 14 yaşındayken Timuçin’in üvey kardeşi Bektor’u öldürdüğü söylenmektedir.
İktidara Yükselmek
Birkaç yıl sonra, Timuçin kendisinin Dai Sechen’ e dönerek Börte ile evliliğinin idaresini ele alabilecek kadar güçlü hissetti. Fakat gücünü gözünde büyütmüştü. Börte, Merkit kabilesi tarafından yapılan baskında kaçırıldı. Timuçin, Börte’yi kurtarmak için kendisi gibi Merkit kabilesinden nefret eden ve seve seve yardım edecek arkadaşları Camuka ve Tuğrul’dan ( ayrıca Ong Han ve Wang Han olarak da bilinir) yardım aldı.
Çin tarihi kaynakları bir noktada Timuçin’in Çin’in bir kısmını kontrol eden Jin Hanedanlığı tarafından ele geçirildiğini ve birkaç yıl orada tutulduğunu söylese de bu bilginin doğru olup olmadığı kesin olarak bilinmemektedir.
Kayıtlar yaklaşık olarak 1200 tarihinde Timuçin’in Tuğrul ile müttefik olduğunu ve 1202’de yendikleri Tatarlara karşı bir sefer başlatacaklarını gösteriyordu. Fakat daha sonrasında bu ikilinin arası açılmış ve Tuğrul, ordusu Timuçin tarafından mağlubiyete uğratıldıktan sonra öldürülmüştür. Ayrıca Camuka ile de arası açılan Timuçin onu da öldürtmüştür.
1206 yılında Timuçin Moğolistan’ın büyük bir bölümünü ele geçirmiş, kalan diğer kabileler de onu liderleri olarak kabul etmek zorunda kalmıştı. Timuçin, Cengiz Han adını almıştır. Adın bir sürü anlamı vardır. Bunlardan birinin “okyanusa egemen” anlamına geldiğini yazmıştır Raux.
İlgili Yazılar
İmparatorluk Kurmak
Moğolistan’ı ele geçirdikten sonraki yıllarda, Cengiz Han, 1215’te başkent Zhongdu’yu (günümüz Pekin’ine yakın) ele geçirerek Jin Hanedanlığına karşı başarılı bir sefer başlatacaktı. Daha sonradan hedefini batıya çevirerek Orta Asya’ya kadar ilerledi. 1219 yılında 200.000 kişilik bir ordu ile Harzemşahlar Devleti’ne (günümüz İran’ının merkezinde yer almaktaydı) karşı başarılı bir sefer başlattı.
Cengiz Han’ın bu seferleri başlatmak zorunda kalmasının nedeni bilginler arasında bir tartışma konusuydu. Columbia Üniversitesi’nden Morris Rossabi “Cengiz Han ve Moğol İmparatorluğu” kitabının bir bölümünde (University of Washington Press, 2009) bu konuda çeşitli fikirlerin ortaya atıldığını yazmıştır. Moğolistan’daki savaşların ülkenin yiyecek hayvan erzağını tüketmesi ve Cengiz Han’ın açlığı önlemek için başka ülkelere baskın yapması gerektiği de bu fikirlerden biridir. Başka bir fikir de, Moğolistan’daki kuru hava dönemi Cengiz Han’ın halkı için yeni topraklar bulmaya karar vermiş olmasıdır. Yine başka bir fikir de, Cengiz Han’ın dünyayı fethetmek için ilahi bir hakka sahip olduğunu düşünüyor olmasıdır.
Rossabi, “Sebepleri ne olursa olsun fetihleri Orta çağ dünyasını sersemletti” diye yazmıştır. Kullandığı taktikler – kompozit yay (bileşik yay), süvari ve sahte geri çekilme taktiği kullanımı- yeni olmasa ve kuşatma savaşı yürütmenin nasıl yapılacağı konusunda yabancı bir yardım almak zorunda kalsa da, Cengiz Han devlet ve düzen işlerinde pek çok yenilik yaptı. Moğol toplumu, kabilelere dayanan bir toplumdan fetheden ve yöneten bir imparatorluğa dönüştürdü.
Rossabi, “Moğolistan’ın ötesindeki bölgeleri de fethettiğinde daha gelişmiş bir idari yapı ve daha düzenli bir vergilendirme sistemi kurdu.” “Türkleri, Çinleri ve diğerlerini ele geçirerek özelleştirilmiş konumlarla daha düzenli bir hükümete katkıda bulunabilecek istikrarlı bir sistem geliştirmeye başladı.” diye yazmıştır.
Cengiz Han, bu yeni imparatorluğunu yönetmek için yeni bir yasalar ve düzenlemeler sistemi geliştirdi. 13. yüzyılda yaşamış İranlı yazar Ata-Malik Juvayni ‘Dünya İmparatoru’nun Tarihi’ (John Andrew Boyle tarafından 1958’ de tercüme edilmiş) adlı kitabında “Kendi zihniyle uyumlu ve anlaşmaya göre her durum için bir kural, her koşul için bir düzenleme oluşturdu; her suç için bir ceza belirledi.” diye yazmıştır.
Cengiz Han, seferlerden yağmalananların birlikler arasında paylaşılması gerektiğini söylemiş ve avlanmaya odaklı güçlü bir eğitim rutinini izlemeleri konusunda ısrar etmiştir. Juvayni bu konuda, “Bu sadece oyun uğruna değil aynı zamanda avlanmaya alışkın olmaları, yayın tutulması ve zorluklara dayanıklılık hakkında bilgi sahibi olmaları içindi.” demiştir.
Bu tür politikalar, evden çok uzakta olsalar bile ordusunu bir arada tutmaya yardımcı olmuştur. Juvayni, “Onlar büyük ve küçük, asil ve üs, bir ordu kılığına girmiş köylülerdir; savaş sırasında kılıç ustası, okçu ve mızrakçı olurlar ve gerekli her şekilde ilerlerler.” demiştir.
Cengiz Han, gaddarlığı ile tanınmasına rağmen sık sık birliklerine zanaatkârlara zarar vermemelerini ve diğer dinlerin kutsal değerlerine saygı göstererek din adamlarını rahat bırakmalarını emretti. Han’ın kendisi Moğol şamanizmi etrafında dönen bir inanç sistemini desteklemiştir.
Cengiz Han’ın Ölümü
Ebedi hayatın sırrını bildiğine inandığı Taoist rahipleri araştıran Cengiz Han Tangut halkına karşı bir akın ortasında söylenilene göre doğal sebeplerden yaşamını yitirdi. Cesedi Moğolistan’a iade edildi ve bugünkü yeri bilinmemekle birlikte, mezarının boyunun bir hükümdar için nispeten mütevazı olduğu söylenmektedir.
Ölümünden sonra oğlu Ogeday, 1241’de kendi ölümüne kadar halef olarak devleti idare etti. Rossabi, gelecekteki başarılara itiraz edildiğini ve anlaşmazlıklara, savaşlara ve en nihayetinde de imparatorluğun farklı eyaletlere bölünmesine neden olduğunu yazmıştır. “Bu tür çatışmalar ve bunu takip eden eşitsizlik Moğol imparatorluğunun çöküşünde ana faktörler olabilir.”
İmparatorluğa bağlı olan insanlar için Cengiz Han’ın yükselişi çarpıcı, bazıları için ise ilahiydi.
Juvayni, “Cengiz Han ortaya çıkmadan önce kabilelerin bir lideri ya da hükümdarı yoktu. Her bir ya da iki kabile bir arada yaşar öbür kabile ile birleşmezlerdi ve aralarında daimi savaş ve düşmanlık vardı” diye yazmıştır.
“Ama bir adamı kendi çatısı altına almak isteyen Anka kuşunun refahı ve birisinin sınırına dadanan baykuşun şanssızlığı olduğu zaman ne malzeme eksikliği ne de içinde bulunulan durumun güçsüzlüğü şanslı bir adamın hedefine ulaşmasını engelleyebilir.”
Çeviri: Şeyma Çelik
Kaynak
Livescience