Nakş-ı Rüstem Ahameniş İmparatorluğunun en muhteşem ve hayranlık uyandıran antik yerleşim yerlerinden biridir. Tarihi M.Ö 1000’lere dayanan İranlı kralların mezarlarından oluşur. Nakş-ı Rüstem antik dünyanın önemli bir bölümünü yönetmiş olan bir zamanların güçlü imparatorluğunun kalıcı bir anısı olarak varlığını sürdürmektedir.
Nakş-ı Rüstem (Rüstem’in Tahtı) günümüzde İran’da bulunan bir önceki Ahameniş İmparatorluğunun başkenti olan Persepolis’in yaklaşık olarak 5 km kuzey doğusunda yer almaktadır. Elamite döneminde kutsal olduğu düşünülen sıradağın ön yüzündeki oymalar Sasaniler tarafından M.S 3. yüzyılda oyulmuştur. Bu oymalar geçmişi M.Ö 4. ve 5. yüzyıllara dayanan Ahameniş yöneticilerinin ve ailelerinin kaya mezarlarıdır. Kraliyet ailesine ait bir mezarlık olmasına ek olarak, Nakş-ı Rüstem M.S 7. yüzyıla kadar Sasaniler için önemli bir ayin merkezi de olmuştur.
Nakş-ı Rüstem Ahamenişler’in gelişinden önce de kullanılmıştır. Önceden bulunan Ahameniş (muhtemelen Elamite) kabartması ve çok sayıdaki eski mezarlar buna kanıt olarak gösterilebilir. Bu kabartma Sasanili bir oymacı tarafından oyulmuştur. İleriyi gösteren şapka ve uzun elbiseli (Ahamenişler’e ve Sasaniler’e özgü olmayan bir elbise) bir adamın portresi kabartmanın sağ tarafında fark edilebilir. Bazı kaynaklara göre, yerlilerin “kralların kitabındaki” Shannameh yazılarında Rüstem adındaki mitolojik kahramanla ilişkilendirdikleri figür bu kabartmada resmedilen adamdır. Nitekim Rüstem, yerleşim yerinin de adıdır.
Kabartmaların çoğu Sasaniler döneminin başlangıcında yapılmıştır. M.S 3. yüzyılda, Sasaniler -kendi yöneticisini tahttan indirmeyi başaran Part İmparatorluğunun tebaası- doğuda doğan yeni bir güçtü. Kendi yönetimlerini yasallaştırmak için Sasaniler, Ahameniş (İran) İmparatorluğuyla bağlantılı kurmak için yollar aradılar ve kendilerini onların varisleri olarak adlandırdılar. Bu amaçlarını başarmak için de yaptıkları şeylerden biri Nakş-I Rüstem’de kabartmaları oymaktı.
Yerleşim yerinin kendisi henüz Unesco’nun Dünya Mirasları listesinde değilken, Sasanili kabartma oyucular “Fars Bölgesi’nin Sasani Arkeolojik Peyzajının” bir parçası olarak korundular. Unesco tarafından kutsal Sasani İmparatorluğunun politik, tarihi, kültürel ve sanatsal gelişmelerini düzenledikleri için geçerlilikleri kabul edildi. Yeni Unesco tescilli topluluğu, Temmuz 2018’den itibaren Firuzabad, Bishapur, Sarvestan’ın 3 coğrafi bölgesinde yer alan 8 arkeolojik yerleşim yerinden oluşmaktadır.
Nakş-ı Rüstem’e verilen diğer iki yerli isim de Arapçada haç anlamına gelen Salib ve İran Haçları’dır. Bunun sebebi mezarlıkların dış görünüşünün haçlara benzemesidir. Sasanileri Nakş-ı Rüstem’e çeken şey Ahamenişler’e ait olan mezarlardı. Bu mezarlar tepe kayaya oyulmuş mezar odalarıdır ve her biri lahit içermektedir. Bununla birlikte bedenlerin o lahitlere direkt olarak yerleştirilip yerleştirilmediği ya da kemiklerin Sessizlik Kulesi’ne maruz kaldıktan sonra içlerine girip girmediği kesin değildir. Dahası, bütün mezarların yağmalandığına ve M.Ö 4. yüzyılda Büyük İskender’in istilasından sonra kutsallığına saygısızlık edildiğine inanılmaktadır.
İlgili Yazılar
4 tane mezar olmasına rağmen, içlerinden sadece bir tanesinin kimliği üç dilde yazılmış olan kitabesi bulunduğundan kesin olarak tespit edilebilir. Bu mezar, Ahameniş İmparatorluğu’nun 3. yöneticisi olan Darius’a aittir. Darius’un mezarının ön yüzündeki hacın üstü kabartmalı bir kitabedir. Bu kabartma elleri ibadet eder gibi yukarı kaldırılan Darius’u kurban kesme yerinin önünde 3 basamaklı bir sütunda ayaktayken resmeder. Kralın dindarlığı ona ilahi koruma sağlamaktadır. Zira Ahuramazdanın (Zerdüş inancının tanrısı) kanatlı diski onun kafasının üstünde yüzerken gösterilir. Bu kabartma ayrıca Ahameniş İmparatorluğunun yüceliğini de ortaya çıkarır. Çünkü, bütün yerleşim yeri imparatorluğun bünyesinde bulunan 28 ulusu temsil eden taht taşıyıcılarla desteklenmiştir.
Nakş-ı Rüstem’deki diğer üç mezarın Darius’un varisleri olan Xerxes I, Artaxerxes I ve DariusII’a ait olduğu düşünülmektedir. Bu bilgi, bu üç mezarın düzeninin Darius’un mezarından kopyalanmasına dayanmaktadır. Herhangi bir kitabe veya ek delil olmadığından, mezar sahiplerinin kimlikleri yalnızca bir tahmindir. Benzer şeklide diğer kraliyet ailesine ait mezarlar da Persepolis’de bulunabilir. Kuh-i Rahmat’daki kayanın ön yüzünü ayırmış olan bu mezarların, daha sonraki Ahameniş yöneticilerine ait olduğu ve mezarların Nakş-ı Rüstem’de uygulanan çabayı gösterdiği düşünülmektedir.
Ahameniş İmparatorluğunun düşüşünden sonra, Nakş-ı Rüstem’de hiç yeni mezar yapılmamıştır. Önceden bahsedildiği üzere, Sasaniler Nakş-ı Rüstem’in kaya duvarlarına kabartmalar oyarak Ahamenişlilerle bir ilişki kurmaya çalışmışlardı. Bu kabartmalar çok çeşitli konulara sahiptir ve M.S 3. ve 4. yüzyıllarda birbirinden farklı Sasanili yöneticiler tarafından oyulmuştur. En ünlü olanlarından birisi Shapur I’in Roman imparatoru Gordian III, Valerian ve Arap Philip’e karşı olan zaferidir. Diğer kabartmalar Ardashir I’in atlı heykeli ve binici Hormizd II’den oluşmaktadır.
Bütün Nakş-ı Rüstem yerleşim yerini Unesco’nun Dünya Mirasları listesine eklemek için yapılan çalışmalar hala devam etmektedir. Bu çalışmanın bir kısmı olan, birçok restorasyon projesi hala yapım aşamasındadır. Ayrıca, yerleşim yerinin detaylı lazer taraması da restorasyonların yanlışsız yapılmasını sağlamak için yapılmaktadır.
Çeviri: Esra Kılıçcıoğlu
Kaynak
Ancient-Origins