Afganistan, Orta Asya, Hindistan yarımadası ve Orta Doğu’nun kavşağında stratejik konumda bulunan bir ülkedir. Bağımsız ruhlu halkı olmasına rağmen, ülke tarihinde defalarca istila edilmiştir.
Bugün Afganistan, NATO birliklerini ve mevcut hükümeti, görevden alınmış Taliban ve müttefikleri karşısında savaşın içine tekrar çekilmiş durumda. Afganistan, Doğu’nun Batı ile buluştuğu, büyüleyici ancak şiddetle sarsılan bir ülkedir.
Başkent ve Büyük Şehirler
Başkent: Kâbil, nüfusu 4.114 milyon (2019 tahmini)
Kandahar, nüfusu 491.500
Herat, 436.300
Mazar-ı Şerif, 375.000
Kunduz, 304.600
Celalabad, 205.000
Afganistan Hükümeti
Afganistan, başkan tarafından yönetilen bir İslam Cumhuriyeti’dir. Afgan başkanlar maksimum iki 5 yıllık dönemi içerecek şekilde görev yapabilirler. 2021 yılına kadar ki başkan Ashraf Gani’dir (1949 doğumlu) ve 2014 yılında seçilmiştir. Onun öncesinde Hamid Karzai (1957 doğumlu) iki dönem boyunca başkanlık yapmıştır.
Ulusal Meclis, 249 üyeli Halk Meclisi (Wolesi Jirga) ve 102 üyeli Eyaletler Meclisi (Meshrano Jirga) ile iki kanatlı bir yasama organıdır.
Yüksek Mahkeme’nin dokuz yargıcı, 10 yıllık sürelerle başkan tarafından atanır. Bu atamalar, Wolesi Jirga’nın onayına tabidir. Taliban’ın yönetimi ele geçirmesi ile birlikte sistem tamamen değişmiştir.
Not: Aşağıdaki bilgiler Dış İşleri Bakanlığı sitesinden alınmıştır:
Ülke, uluslararası alanda Afganistan İslam Cumhuriyeti olarak tanınmaktadır. ABD’nin Afganistan’dan çekilmesine akabinde gerçekleşen Taliban saldırıları ile 15 Ağustos 2021’de Taliban’ın başkent Kabil’i ele geçirmesi sonucunda kurulmuştur.
Afganistan’daki son Cumhurbaşkanlığı seçimleri, iki defa ertelemenin ardından 28 Eylül 2019 tarihinde düzenlenmiştir. 18 Şubat 2020 tarihinde açıklanan sonuçlara göre Eşref Gani’nin %50,6 oy oranı ile ilk turda tekrar Cumhurbaşkanı seçildiği duyurulmuştur. Öte yandan, çok sayıda sınamayla karşılaşan seçim süreci, tartışmaları beraberinde getirmiştir. Nitekim oyların %39,5’ini alarak seçimlerde ikinci olan Abdullah Abdullah, seçim sonuçlarını şaibeli olarak niteleyip tanımadığını açıklamıştır. Bu gelişmelerin ardından ortaya çıkan siyasi kriz, yaklaşık 3 ay sürmüş; taraflar arasında 17 Mayıs 2020 tarihinde imzalanan siyasi anlaşma ile bir uzlaşı sağlanmıştır.
Afganistan Nüfusu
2018 yılında, Afganistan’ın nüfusu 34.940.837 milyon olarak tahmin edilmektedir.
Afganistan, çeşitli etnik gruplara ev sahipliği yapmaktadır. Etnisiteye yönelik güncel istatistikler mevcut değildir. Anayasa, Pashtun, Tacik, Hazara, Özbek, Beluç, Türkmen, Nuristani, Pamiri, Arap, Gujar, Brahui, Qizilbash, Aimaq ve Pasha olmak üzere on dört grup tanımaktadır.
Afganistan’da erkekler ve kadınlar için beklenen yaşam süresi sırasıyla 50,6 ve 53,6’dır. Bebek ölüm oranı 1.000 canlı doğum başına 108’dir, bu da dünyanın en kötüsüdür. Ayrıca, en yüksek anne ölüm oranlarından birine sahiptir.
Resmi Diller
Afganistan’ın resmi dilleri, İran alt grubunda yer alan Hint-Avrupa dilleri olan Dari ve Peştu’dur. Yazılı Dari ve Peştu, her ikisi de modifiye edilmiş Arap alfabesini kullanır. Diğer Afgan dilleri arasında Hazaragi, Özbekçe ve Türkmence bulunur.
Dari, Farsça dilinin Afgan lehçesidir. İran Dari’sine oldukça benzer, ancak telaffuz ve aksan konusunda hafif farklılıklar vardır. İkisi birbirini anlayabilir Afganların yaklaşık %77’si ana dili olarak Dari konuşur.
Afganistan halkının yaklaşık %48’i Peştun kabilesinin dili olan Peştuca’yı konuşmaktadır. Bu dil aynı zamanda Pakistan’ın batısındaki Peştu bölgelerinde konuşulur. Diğer konuşulan diller arasında %11 Özbekçe, %6 İngilizce, %3 Türkmence, %3 Urdu, %1 Paşayi, %1 Nuristani, %1 Arap ve %1 Beluçi bulunmaktadır. Birçok insan birden fazla dil konuşmaktadır.
Din
Afganistan halkının ezici çoğunluğu Müslümandır; yaklaşık %99,7’si, %85-90’ı Sünni ve %10-15’i Şii’dir.
Son yüzdeye Bahai inancına sahip yaklaşık 20.000 ve 3.000-5.000 arasında Hristiyanlar dahildir. 2019 yılı itibariyle ülkede yalnızca bir Buharalı Yahudi olan Zablon Simintov (1959 doğumlu) kaldı. Yahudi cemaatinin diğer tüm üyeleri, 1948’de İsrail kurulduğunda ülkeyi terk etti veya Sovyetler 1979’da Afganistan’ı işgal ettiğinde kaçtı.
1980’lerin ortalarına kadar Afganistan’da 30.000 ila 150.000 Hindu ve Sih nüfusu da vardı. Taliban rejimi sırasında Hindu azınlık halka açık yerlere çıktıklarında sarı rozetler takmaya zorlandı ve Hindu kadınlar İslami tarzda başörtüsü takmak zorunda kaldı. Bugün sadece birkaç Hindu kaldı.
İlgili Yazılar
Coğrafya
Afganistan, batıda İran’a, kuzeyde Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan’a, kuzeydoğuda küçük bir sınır ile Çin’e ve doğuda ve güneyde Pakistan’a sınırı olan karasal bir ülkedir.
Toplam alanı 251.826 mil karedir (652.230 kilometrekare).
Afganistan’ın çoğu Hindukuş Dağları’ndadır ve bazı alçak çöl alanları da vardır. En yüksek nokta 24.580 feet (7.492 metre) Noshak’tır. En alçak olanı 258 m (846 ft) ile Amu Darya Nehri Havzasıdır.
Kurak ve dağlık bir ülke olan Afganistan’da ekili arazi çok azdır; yüzde 12’lik çok az bir kısmı ekilebilir ve yalnızca yüzde 0,2’si kalıcı bitki örtüsü altındadır, geri kalanı meradır.
İklim
Afganistan’ın iklimi, soğuk kışlar ve sıcak yazlar ve yüksekliğe göre değişen sıcaklıklar nedeniyle kurak veya yarı kuraktır. Kabil’in ortalama Ocak sıcaklığı 0 derece C (32 F), Temmuz ayında öğle sıcaklıkları genellikle 38 Santigrata (100 Fahrenhayt) ulaşıyor. Celalabat yaz aylarında 46 santigrat dereceye (115 Fahrenhayt) ulaşabilir.
Afganistan’a düşen yağışların çoğu kış karı şeklinde geliyor. Ülke çapındaki yıllık ortalama yalnızca 25-30 santimetredir, ancak dağ vadilerindeki kar birikintileri 6,5 ft’nin (2 m ) üzerinde derinliğe ulaşabilir.
Çölde, saatte 110 mil (177 km) hızla hareket eden rüzgarlarla taşınan kum fırtınaları yaşanır.
Ekonomi
Afganistan dünyanın en fakir ülkeleri arasında yer alıyor. Kişi başına düşen GSYİH’nın 2017 yılında 2.000 ABD Doları olduğu tahmin edilmektedir ve nüfusun yaklaşık %54,5’i yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır.
Afganistan ekonomisi, yılda milyarlarca ABD dolarına ulaşan büyük miktarda dış yardım alıyor. Kısmen beş milyondan fazla gurbetçinin geri dönüşü ve yeni inşaat projeleri sayesinde bir iyileşme sürecinden geçiyor.
Ülkenin en değerli ihracatı afyondur; yok etme çabaları karışık bir başarı elde etti. Diğer ihraç ürünleri arasında buğday, pamuk, yün, el dokuması kilimler ve değerli taşlar yer alıyor. Afganistan gıda ve enerjisinin çoğunu ithal etmektedir.
Tarım, işgücünün yüzde 80’ini, sanayi ve hizmetlerin her biri yüzde 10’unu istihdam etmektedir. İşsizlik oranı yüzde 35.
Not: Yukarıdaki ekonomik veriler 2017 yılına aittir. Günümüz itibariyle sağlıklı veri elde edilememektedir.
Para birimi Afganidir. 2023 itibariyle 1 ABD Doları = 15 Afgani.
Afganistan Tarihi
Afganistan’a en az 50.000 yıl önce yerleşildi. Mundigak ve Belh gibi ilk şehirler yaklaşık 5000 yıl önce ortaya çıktı; muhtemelen Hindistan’ın Aryan kültürüne bağlıydılar.
M.Ö. 700 civarında, Med İmparatorluğu, hükümdarlığını Afganistan’a genişletti. Medler, Perslerin rakibi olan İran kökenli bir halktı. M.Ö. 550 civarında Persler, Medleri yerinden ederek Ahameniş İmparatorluğu’nu kurmuşlardır.
Makedonyalı Büyük İskender, MÖ 328’de Afganistan’ı işgal ederek başkenti Baktriya (Balkh) olan Helenistik bir imparatorluk kurdu. Yunanlılar MÖ 150 civarında önce Kuşanlar ve daha sonra göçebe İranlılar olan Partlar tarafından yerlerinden edildiler. Partlar, Sasanilerin kontrolü ele geçirdiği MS 300 yılına kadar hüküm sürdüler.
O zamanlar Afganların çoğu Hindu, Budist ya da Zerdüşttü, ancak MS 642’deki bir Arap istilası İslam’ı tanıttı. Araplar, Sasanileri yendiler ve 870 yılına kadar hüküm sürdüler; bu tarihte tekrar Persler tarafından sürüldüler.
1220’de Cengiz Han yönetimindeki Moğol savaşçıları Afganistan’ı fethetti ve Moğolların torunları 1747’ye kadar bölgenin büyük bir kısmını yönetti.
1747’de Durrani Hanedanı, etnik bir Peştun olan Ahmed Şah Durrani tarafından kuruldu. Bu, modern Afganistan’ın kökenini işaret ediyordu.
On dokuzuncu yüzyıl, Orta Asya’da nüfuz kazanmak için Rusya ve Britanya’nın giderek artan rekabetine tanık oldu. Britanya, 1839-1842 ve 1878-1880’de Afganlarla iki savaş yaptı. İngilizler, ilk İngiliz-Afgan Savaşı’nda bozguna uğradı, ancak ikinciden sonra Afganistan’ın dış ilişkilerinin kontrolünü ele geçirdi.
Afganistan Birinci Dünya Savaşı’nda tarafsızdı, ancak Veliaht Prens Habibullah 1919’da İngiliz yanlısı olduğu iddiasıyla suikasta kurban gitti. Aynı yılın ilerleyen saatlerinde Afganistan Hindistan’a saldırdı ve İngilizlerin Afgan dış ilişkileri üzerindeki kontrolünden vazgeçmesine neden oldu.
Habibullah’ın küçük kardeşi Amanullah, 1919’dan tahttan çekildiği 1929 yılına kadar hüküm sürdü. Kuzeni Nadir Han kral oldu ancak suikasta kurban gitmeden önce yalnızca dört yıl dayanabildi.
Nadir Han’ın oğlu Muhammed Zahir Şah tahta çıktı ve 1933’ten 1973’e kadar ülkeyi yönetti. Ülkeyi cumhuriyet ilan eden kuzeni Sardar Davud tarafından bir darbeyle devrildi. Daoud, 1978’de Marksist yönetimi kuran Sovyet destekli ADPA tarafından devrildi. Sovyetler, 1979’da işgal etmek için siyasi istikrarsızlıktan yararlandı.
Savaş ağaları 1989’dan aşırıcı Taliban’ın iktidara geldiği 1996 yılına kadar ülkeyi yönetti. Taliban rejimi, Usame bin Ladin ve El Kaide’ye verdiği destek nedeniyle 2001 yılında ABD liderliğindeki güçler tarafından devrildi. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi Uluslararası Güvenlik Gücü’nün desteğiyle yeni bir Afgan hükümeti kuruldu. Yeni hükümet, Taliban isyanları ve gölge hükümetlerle mücadele etmek için ABD liderliğindeki NATO birliklerinden yardım almaya devam etti. ABD’nin Afganistan’daki savaşı 28 Aralık 2014’te resmen sona erdi.
ABD’nin Afganistan’da iki görevde görev alan yaklaşık 14.000 askeri bulunuyor: 1) Afgan güçleriyle iş birliği içinde ikili bir terörle mücadele misyonu ve 2) Afgan Ulusal Savunma ve Güvenlik Güçlerine eğitim ve destek sağlayan, savaş dışı bir misyon olan NATO liderliğindeki Kararlı Destek Misyonu. ABD askerlerinin 2021 yılında ülkeden tamamen çekilmesinin ardından kontrol yine Taliban’a geçmiş durumdadır.
Çeviri: Bennet Kandar
Kaynak
ThoughtCo