Firavun’un Küçük Yardımcıları: Antik Mısırlıların “Uşabti” Cenaze Heykelcikleri

Bir shaptis- ‘uşabti ‘, (21. Hanedandan itibaren yapılan heykelcikler) ya da’ shawabtis ‘olarak da bilinir- (Yeni Krallık döneminde Thebes’ten gelen heykeller)], eski Mısırlılar tarafından kullanılan mezar figürüdür. Bu kelimenin kökeni konusunda farklı hipotezler vardır. Örneğin, bazıları bu ismin ‘komuta’ anlamına gelen ‘sha’ fiilinden geldiğini öne sürürken, bazıları ‘sopa’ anlamına gelen ‘swb’ kelimesinin bu sözcüğün kökeni olduğunu öne sürer. Bu heykelcikler mezarlara mezar eşyaları olarak yerleştiriliyor ve öbür dünyada ölenlere hizmetkarlık ettikleri düşünülüyordu. Uşabtiler insan / mumya formunda olup, çini, kil ve balmumu gibi çeşitli malzemeler kullanılarak yapılabiliyordu. Uşabtiler, muhtemelen İlk Orta Çağ sonundan / Orta Krallık’ın başlangıcından başlayarak, eski Mısır tarihinde farklı dönemlerde kullanılmıştır. Uşabtiler bugün dünya çapında birçok müzenin koleksiyonlarında yer alıyorlar.

Bir insan naibi

Mısır hanedanı ve erken Hanedan dönemlerinde, cenaze töreni için insanların kurban edildiğine dair bazı kanıtlar vardır. Öyle görünüyor ki, hizmetkârlar feda ediliyordu; böylece efendilerine öbür dünyaya eşlik edebileceklerdi. Bununla birlikte bu uygulama, hem gereksiz olması hem de ziyankâr olması sebebiyle çok uzun sürmedi. Hükümranlar, hizmetçilerinin kurban edilmesi yerine, sonraki yaşamda kendilerine eşlik edebilmeleri için, örneğin mezar resimlerinde ve rölyeflerde sembolik olarak temsil edilmelerine karar verdiler.

Sonrasında, hizmetkârların resimlerle sembolik olarak temsili mezar figürlerinin yani uşabtilerin kullanımına yol açtı. Bilinen en eski şablonlardan bazıları, Teb şehrindeki Deir el-Bahari’de bulunan (Orta Dünya Krallığının ilk firavunu olan onbirinci krallık hükümdarı) II.Nebhepetre Mentuhotep’in cenaze kompleksinde bulundu. Bu heykelcikler insan biçimindeydi ya çamurdan ya da mumdan yapılmıştı. Daha sonra keten bezlerle sarılıp sanki gerçek mumyalarmış gibi tabutlara konulmuşlardı. Bu Uşabtiler, halefleri gibi sihirlerle bezenmemesine rağmen, aynı veya benzer bir işlevi yerine getiriyor olmaları muhtemeldir.

Ek olarak, erken dönem uşabtileri, çoğu zaman, sonraki yaşam için aldıkları görevi başarmalarına yardımcı olacak küçük aletlerle donatılmıştır. Bu tür araçlara örnek olarak sepetler, kazmalar ve çapalar verilebilir. Bu minyatür araçlardan, uşabtilerin öbür dünyada efendileri için tarımsal işler yapacaklarını çıkarabiliriz. Bunun dışında, uşabtiler tarafından yapılan diğer görevler, pişirme, demleme, inşa ve benzeri işleri içerir. Daha sonraları, uşabtiler kendilerine hayat vermesi gereken bazı büyülerle bezenmişlerdir.

Geleneksel Malzemeler

Uşabti yapmak için kullanılan malzemeler de zamanla değişti. Bir önceki paragrafta da belirtildiği gibi erken heykelcikler çamurdan veya mumdan yapılmıştır. Yüzyıllar boyu daha dayanıklı malzemeler kullanıldı. Örneğin Orta Krallık döneminde uşabtiler genellikle taştan yapılırken, Yeni Krallık döneminde çini ortak bir materyal haline geldi. Uşabti yapımında kullanılan diğer malzemeler ahşap ve pişmiş topraktır; bunlardan birincisi Orta Krallık’ kadar erken dönemde kullanılırken ikincisi Yeni Krallık’da yaygınlaşmıştır.

Üstelik ölülere eşlik eden shaptis sayısı döneme göre değişiyordu. Örneğin, 18. Hanedan döneminde, ölülere tipik olarak bir tane shaptis eşlik etti. Bu sayı sonraki hanedanda çoğaldı. III. Ara Dönemde ölüler, yılın her günü için bir tane olmak üzere 360 shaptisle gömüldüler. Bu heykelcikler bir eli vücudunun yan tarafında sabit, diğeri de bir kırbaç tutar şeklinde tasvir edilir. Her biri on şablondan sorumlu olduğu için, 360 sıradan shabtinin bulunduğu bir mezar 36 denetleyiciye sahip olacaktı. Daha sonra, Geç Dönem boyunca, ölüler çok sayıda shaptis ile gömülmeye devam etti, ancak ‘gözetimci’ uşabtilerin modası geçti ve kayboldular.

Yazar: Wu Mingren

Çeviri: Zeynep Şenel Gencer

References

Dollinger, A., 2006. The ushabti: An existence of eternal servitude. [Online]
Available at: http://www.reshafim.org.il/ad/egypt/religion/ushabti.htm

Dunn, J., 2017. Funerary Figurines including Shabti, Shawabti and Ushabti, Workers for the Dead. [Online]
Available at: http://www.touregypt.net/featurestories/ushabti.htm

Hill, J., 2016. Shabti, Shawabti and Ushabti. [Online]
Available at: http://www.ancientegyptonline.co.uk/shabti.html

Pekkalainen, L., 2017. Shabtis of ancient Egypt. [Online]
Available at: http://www.ancientegypt101.com/shabtis-of-ancient-egypt.html

University College London, 2001. Shabtis. [Online]
Available at: http://www.ucl.ac.uk/museums-static/digitalegypt/burialcustoms/shabtis.html

Ushabtis.com, 2017. Shabtis: Servants for the Afterlife. [Online]
Available at: https://www.ushabtis.com/

www.globalegyptianmuseum.org, 2017. Shabti. [Online]
Available at: http://www.globalegyptianmuseum.org/glossary.aspx?id=345