Maskeler, Kahkahalar ve Gözyaşları: Antik Yunan Tiyatrosunun Heyecan Verici Evrimi

Antik dönemde tiyatro şehri Atina’ydı. Atina dramayı doğurdu, besledi ve en önemlisi dramanın klasikler dünyası sanat anlayışında ilk sıralarda yer almasının sebebiydi. En azından Yunan düşünür Aristoteles böyle düşünüyordu. Sofokles, Eshilos, Aristofanes, Euridipes gibi ünlü oyun yazarları hep bu şehirde doğmuştur. Ve yine drama Atina’dan tüm Yunan dünyasına yayılmıştır. Başka hiçbir şehir “tiyatro şehri” unvanını Atina’dan alamamıştır.

Hatta öyle ki “tiyatro” kelimesi, Yunancadaki “theatron” kelimesinden türemiştir. Yunancada “-tron” eki yaklaşık anlamıyla “-aracı” olarak çevrilirken, “thea-“ “izleme, görme” anlamına gelmektedir. Bu yüzden bir theatron kelimenin tam anlamıyla, görme amacı taşıyan araç ya da görme yeri yani tiyatro anlamındadır. Tüm bunlara bakarak tiyatronun antik Atina’da gelişmiş olduğunu söylemek yerinde gibi görünmektedir: Tanrıça Athena’ya adanmış ve Dionysos festivallerinin merkezi alanı olan şehrin en yüksek yeri Akropolis’ten, Yunanistan’ın altın çağının neredeyse tamamı görülebilir.

Atina’lı Thespis ve Yunan Tiyatrosunun Kökenleri

Yunan tiyatrosunun M.Ö. 6. yüzyılda ortaya çıktığına ve bu sanatı ilk Atina’lı Thespis’in yarattığına inanılmaktadır (fakat bu hala bir tartışma konusudur).

Bu uygulamanın nereden geldiği tam olarak bilinmese de, trajik oyunlarda sahneler ve aksesuarlar arasındaki ilişki tanrı Dionysos ile bağlantılı coşkulu ayinlerin merceği altında incelenmiştir. Şarap, zevk, toprağın bereketliliği ve coşkulu ruhsal aydınlanma tanrısı Dionysos, antik Yunanlıların dahi, ya bir tür keşif yolculuğuna gönderilmiş ya da kendine has tuhaf ve alışılmadık ritüelleriyle, egzotik ithalatlar gibi başka bir yerden geldiğine inandığı bir tanrıydı. Gecenin karanlığında kostüm ve maskeleriyle etrafta dolaşıp tanrılarının yanı sıra cinsel zevklerini tatmin eden kadınların Dionysos’la daha sık ilişkilendiriliyor olmasına rağmen, bu ritüeller hem kadın hem erkeklerin fazla alkol tüketmesi ve sarhoş olmasından ibaretti. İlk bakışta Dionysos’un yalnızca sarhoşluk tanrısı olduğuna inanılmaktadır. Fakat özünde ibadetlerinin, tinselliğin bir üst seviyesine erişmek için bir araç olduğu hakkında (yazarın da yapmış olduğu) yapılmış birçok araştırma vardır.

Yunan Tiyatrosunun Önemli Unsurları

Erken dönem trajedilerinin Dionysos geleneklerinden ne ölçüde esinlendiği tam olarak bilinmese de, temelleri birer kanıt niteliğindedir; oyuncular (ki oyuncu oldukları kadar dansçı niteliği de taşırlar) maske takıp farklı kostümler giyer ve çoğunlukla tanrılar ve insanlar arasındaki ayrılıklara dayanan mitolojik bir senaryoyu canlandırırlardı.  Trajik oyunların sonundaki, oyunda canlandırılan badireyi neticelendiren ve her zaman iyi olmayan bir çözümleme anlamındaki katarsis, Dionysos’un ibadetlerine katılımı artırmayı amaçlayan bir aydınlanmayla ilişkilendirilebilir.

Yine de, bahsi geçen maskeler gösterilerin sahnelenmesinde, belki de Dionysos ritüellerinde olduğundan çok daha önemliydi, çünkü maskeler aktörlerin ihtiyaç olduğunda oyunda kullanılacak her türlü kılığa girebileceğinin garantisini veren mutlak bir kesinliği sembolize ediyordu. Bu roller ister insan, ister tanrı, ister yarı-tanrı, ister yaratık olsun, yine de hikâyeleri anlatılmaya değerdi ve bu sebeple de maskeler tüm tiyatral gösterilerin merkezindeydi.

Edebi tanımlamalarının ve fresklerde ve vazo resimlerindeki sanatsal yaratıcılığın yanı sıra birçok maske de bugüne kadar gelmiştir. Günümüze kadar ulaşmış neredeyse tüm Yunan ve kendi dramalarını geliştirmeden önce Yunan tiyatrosundan ciddi ölçüde etkilenmiş olan Roma tiyatrolarında bulunan maskeler, tiyatrolar için maskelerin öneminin bir kanıtıdır. Büyük ölçüde tıkanmış ağızları, yuvarlak ve fincan tabağına benzeyen gözleriyle masum izleyicilere bakarken garip bir biçimde gülen, ağlayan ya da sinirli tasvir edilmiş maske heykelleri görenlerin, maskelerin kendi iradeleri olduğunu düşünmesine neden olmaktadır.

Antik Yunan tiyatrosu farklı bölümlerden oluşuyordu:

• Orkestra: Metinlerin seslendirilmesinden sorumlu koronun şarkı söylediği, dans ettiği ve oyuncularla iletişime geçtiği “dans alanı”.
• Theatron: İzleyicilerin bulunduğu yer.
• Sahne Arkası (skene): Kelime anlamıyla “çadır” olarak çevrilir ve sahnenin arkasında genellikle perde arkası olarak kullanılan bina anlamına gelir.
• Parodos: Koro ve oyuncular arasındaki koridorlar.

Trajedi, Komedi ve Kısa Satir Oyunları

Yine de antik Yunan tiyatrosu sadece trajediden ibaret değildi. Aslında, üç temel biçimi vardı: trajedi, komedi ve kısa satir oyunları. Trajedi ve komedi antik tiyatronun özünü oluşturuyordu, fakat trajedi öncelikli olarak mitolojik sahnelerle canlandırılmış insanlık hallerini tasvir ederken komedi, erken dönemlerde siyasi liderleri sorgulamaya ve onları alay konusu yapmaya cüret ederdi. Komedi gösterilerine de nüfuz eden Dionysos unsurlarına yeniden açıklama getiren trajedi komediden önce ortaya çıkmış, satir oyunları ise  bu ikilinin öğelerini bir araya getirmiştir.

Fakat komedi yüzyıllar içerisinde oldukça şiddetli biçimde değişmiştir. Aristofanes’in Lysistrata oyunu gibi erken dönem oyunları, liderlerin ve savaşçıların sözüm ona eksikliklerini alay konusu yapmıştı çünkü komediler, erken dönemde liderleri aşağılamak ve alay konusu yapmak için kullanılan “yasal” bir araçtı (Eski Komedi olarak bilinir). M.Ö. 4. yüzyılda ise, güçlülerde olan odak noktası genele çevrilmiştir. Menander (M.Ö. 342-290), “durum komedisi” türünü doğuran form olduğu iddia edilen bu yeni komedi formunu ortaya çıkaran kişi olarak bilinmektedir.

Özellikle Klasik Yunan’da tiyatro Pers İmparatorluğu’yla yapılan savaştan sonra daha da önem kazandı. Persler M.Ö. 480 yılında Atina’nın büyük bir kısmını yok ettiğinde, Atina agorayı (meydan) bugün hatırlandığı şekliyle yeniden inşa etmiştir: koruyucu tanrıçaları Athena’nın muazzam Parthenon tapınağındaki ihtişamlı görkemini temsil eden tartışmasız bir sanatsal ustalığın eseri. Eski strategos (ordu komutanı) ve tiran Perikles’in başlattığı bu yeniden inşa süreciyle, tiyatrolar üzerindeki vurgu daha da arttı. Tiyatro, Atina’daki sosyal ve dini festivallerin merkezi boyutlarından biri haline geldi. Atina’da yapılan Dionysos festivalinde her yıl üç oyun yazarını birbiri karşı karşıya getirirdi ve hakemlerin onayını kazanan kişi antik Atina standartlarına göre altından daha değerli olan bir ödülle evine gidiyordu: bronz bir üç ayaklı kazan ve kaldırabileceğinden fazla prestij.

Antik Yunan’da Oyun Yazarları

Genellikle Klasik dönem uzmanları arasında (iyi sebeplerle) tartışma konusu olan oyun yazarları Eshilos (M.Ö. 524-456), Sofokles (M.Ö. 496-406), Euripides (M.Ö. 484-407) ve Aristofanes’tir. Bu yazarların her biri oyunları en iyi oyun seçildiğinde, Atina dramasını bazı yeniliklerle tanıştırmıştır ve tiyatronun bugün bulunduğu yerde olmasının nedeni büyük ölçüde bu yazarlardır. Örneğin, eğer Eshilos gösterilerine ikinci oyuncuyu, Sofokles ise üçüncüyü eklemeseydi, Shakespeare oyunlarının sahne gösterileri farklı maskeler kullanarak birçok farklı rolü canlandıran tek bir oyuncudan oluşabilirdi. Eğer Sofokles gösterilerine arka plan çizimlerini eklemeye başlamasaydı, dekorlar tamamen izleyicinin hayal gücüne bırakılabilirdi.

Fakat maalesef, Euripides’in M.Ö. 5. yüzyıldan kalan çalışmaları, günümüze kadar ulaşan tamamen koruma altına alınmış son antik Yunan tiyatro mecmuasıdır; bu da tiyatronun yüzyıllar içerisinde geçirdiği değişim evrelerini takip etmeyi daha da zorlaştırmaktadır.

 

Romalıların Yunan kültürüne olan geniş çaplı takdiri sayesinde, erken dönem Yunan dramasının büyük kısmı M.Ö. 240’larda ya da daha öncesinde yeniden kullanmak için Latince’ye tercüme edildi. Bu tarihten kısa bir süre sonra Yunan draması için tarihler yine belirsiz bir hal almaktadır. Çünkü artık Romalılar, felsefi olarak daha yeteneksiz olsalar da, trajedi ve komedide kendi formlarını geliştirmeye başladılar. Hristiyanlık imparatorluğu avuçları arasına aldığında, Yunan tiyatrosunun yaşayan son parçalarını taşıyan Roma tiyatrosu özünde tüm antik drama dönemini sona erdirerek son gösterisini yaptı.

ROMA DÖNEMİNDE YAPILMIŞ EN GÜZEL 10 TİYATRO

DAHA ÖNCE HİÇ GÖRMEDİĞİNİZ HALLERİYLE DÜNYANIN 10 HARİKASI

İNGİLTERE’NİN 10 ROMA AMFİTİYATROSU

Çeviri: Nisrem Akçiğer

By Ryan Stone

Bibliography

Cartwright, Mark. 2016. “Greek Theatre.” Ancient History Encyclopedia. Accessed July 14, 2017. http://www.ancient.eu/Greek_Theatre/

Damen, Mark. 2016. “Section 2: Classical Greek Tragedy and Theatre; Chapter 6: Early Classical Theatre.” Classical Drama and Theatre, Utah State History Department. Accessed July 14, 2017. https://www.usu.edu/markdamen/ClasDram/chapters/061gkthea.htm

Easterling, P.E. and Bernard M. W. Knox. (eds) (1993). The Cambridge History of Classical Literature. Cambridge: Cambridge University Press.

Englert, Walter. “Ancient Greek Theater.” Reed College, Classics Department. Accessed July 13, 2017. https://www.reed.edu/humanities/110Tech/Theater.html#timeline

Rehm, Rush. (2016.) Understanding Greek Tragic Theatre (Understanding the Ancient World). (2^nded.) Routledge.

Sorkin, Nancy. (2008). Greek Tragedy: Introductions to the Classical World. MA: Blackwell.

Xayier, Riu. (1999.) Dionysism and Comedy. Lanham: Rowman and Littlefield Publishers.