Günümüz Gereçlerinin Atası “Antikçağda Mutfak Kapları”

İnsanlar mağaralardan çıkıp, yerleşik düzene geçtikten sonra Neolitik Dönemden itibaren ihtiyaçlar için kaplar yapmaya başlamış, dönemin getirdiği yeni ham maddelerden de yararlanarak zamanla pişmiş toprak, taş, farklı metallerden ve camlardan kaplar üretmişlerdir. İnsanın hayatını kolaylaştıran ve yaşamın her alanında günümüzde bile vazgeçemeden kullandığımız kaplar, çağlar boyunca her kültürde zorunlu ihtiyaç olarak, sevilerek, hatta özel tasarlanıp, bezenip, süslenerek kullanılmışlardır.

Günümüzde gerek mutfakta, gerek temizlikte gerekse kişisel ihtiyaçlarımızı karşılamada kullandığımız ve sahip olduğumuz bir takım araç-gereçler ve kap-kacaklar vardır. Bu ihtiyaçlarımız doğrultusunda hareket ederek, temizlik işleri için, mutfakta yemek hazırlamak ve pişirmek için, masada yemek-içmek için ihtiyaçlarımıza uygun kaplar kullanırız. Yaşamın günlük akışında depolama ve taşıma, temizlik işlerinde ve kişisel bakım için herkesin kullandığı pek çok materyalden yapılmış farklı kutular, kaplar ve belli başlı birtakım gereçler vardır. Antikçağda ise pişmiş toprak, taş, cam, ahşap ve çeşitli materyallerden yapılmış olan bu kaplar yeme-içme kültüründen, temizlik anlayışına kadar günlük hayatın çeşitli aşamalarında dini ayinlerde ve ölü gömme geleneklerinde sıklıkla kullanılmıştır. Bu kaplar katı veya sıvı nesneler için tasarlanmıştır ve kullanım amaçlarına göre büyük ya da küçük boyutlu, yayvan ya da dar, derin veya sığ formlarda üretilmiştir.

Antik Dönemde yemek pişirme dışında kalan mutfaktaki diğer işlerde ezme, yoğurma gibi işlemlerde kullanılan kaplar bu bölüm altında değerlendirilmiştir. Mutfakta yardımcı kap olarak kullanılmış bu formlar; günümüzdeki leğen, ezme teknesi, havan, dibek, hamur yoğurma kapları gibi kullanılmış olup, büyük ve küçük boyutlu, derin veya sığ gövdeli olmak üzere çeşitli formlara sahiptir.

Bu bölümde ele alınan kaplar mutfak işleri dışında gündelik hayatta başka işlerde de kullanılmıştır, her kabın anlatıldığı bölümde asıl kullanımları dışında kalan farklı işlevlerine de değinilmiştir.

Alveus

Latince arı kovanı anlamına gelen “Alvus” sözcüğünden türemiş bir isim olan Alveus, Antik Dönem mutfak kültürünce, bir tekne olarak farklı fonksiyonlar için kullanım amacı bulmuş olan bir kap olmasının yanında, aynı zamanda Alveus adı altında bir tekne göreviyle Roma Döneminde hamamlarda kullanım alanı bulmuştur.

Antik Dönemde sıvıların kullanılmasının yanında mutfaklarda aynı zamanda hamur teknesi olarak da kullanılmıştır. Yemek masalarında bir takım yiyecekler ya da meyveler için de tabak olarak kullanıldığına dair bilgiler bulunmaktadır. Alveus kabının daha küçük formuna Alveolus denilmekte ve bu kap sofralarda yumurta konmak için kullanılmıştır.

Kardopos

Antik Dönemde hamur yoğurma kabı olarak kullanılmıştır. Antik yazar Pollux, Kardopos kabından ve bu kabın eş anlamlısı olarak kullanılan farklı bir isimlendirmelerden de bahseder. Antik yazar Aristophanes ise Kardopos kabı ve kabın kullanımı hakkında bilgi verir.

Bilinen örneklerine göre iki farklı forma sahiptir ve hamur yoğurma kabı olarak kullanılmıştır. Dikdörtgen formlu ya da yuvarlak formu bulunan ve hatta yuvarlak forma sahip olan tipinin sığ yuvarlak gövdesi bir ayak üzerinde yer almakta tıpkı Louterion kap formuna benzer nitelikte olduğu kanısını uyandırmaktadır. Pişmiş toprak, ahşap ve taştan yapılmış örnekleri bulunan bu kapların, genel olarak yuvarlak formda olan tipleri yaygın kullanım alanı bulmuştur, diğer dikdörtgen formlu tipinin ise daha çok endüstriyel bir kullanıma sahip olduğu düşünülmektedir.

Antik Dönem mutfaklarında genel olarak, hamur yoğurma işlevinde kullanılmıştır. Bu kullanımın yanı sıra bir de karıştırma işlevi için kullanıldığı düşünülmektedir.

Lacus

Lacus, Latince bir isimdir, Antik Dönemde tekne olarak kullanılmıştır ancak bunun yanında farklı anlamlara ve kullanımlara sahiptir. Roma Döneminde kentlerde bir çeşme olarak kullanılmıştır, bir su yalağı şeklindedir ve günümüzdeki çeşmeler gibi teknenin üzerinde bir çeşme kafası yer almakta, kent sakinleri buradan su ihtiyacını gidermektedir. Antik yazar Genç Plinius, tekne şeklinde olan Lacus kabı hakkında bilgi vermiştir. Lacus kabı ile aynı işleve sahip bir diğer kap ise Lenos olarak adlandırılan teknedir.

Genel olarak oval formlu bir teknedir. Roma Döneminde şarap yapımı olarak kullanılmıştır. Ezilen üzümlerin suyu bu tekne içinde yer almıştır. Aynı zamanda zeytinlerin ezilmesinde kullanılmış, ezilen zeytinlerin yağı akıtılmıştır. Antik yazar Columella, Lacus tenesinin sıkma-ezme işlevli kullanımı hakkında bilgi vermiştir.

Yıllar boyunca insanlar yaşamlarını sürdürmek için yiyecek ve içeceklerini kendileri üretmeye çalışmışlardır, bunun için de gerekli olan eşyalar, kaplar her yiyeceğinin yapılışına göre farklılık göstermiştir. Bunlardan birisi olan Lacuslar birer tekne olarak Roma Döneminde üzümlerin ezilmesinde önemli bir işleve sahiptir. Toplanan üzümler ezilir ve Lacuslar içerisinde biriken üzüm suyu da ihtiyaç için değerlendirilir. Yani Lacuslar, Antik Dönemde şarap yapımında ve zeytinyağı yapımında kullanılmış bir teknedir. Şarap üretiminde önemli bir yere sahip olan Lacus teknesi, dolayısıyla şarap tanrısı Dionysos ve onu temsil eden üzüm-amsa-bereket kavramıyla ilişkilendirilir.

Lenos

Antik Dönemde şarap yapımında kullanılmış bir tekne ya da küvettir. Form olarak tıpkı Roma Döneminde kullanılmış olan Lacus teknesi gibi oval bir forma sahiptir, ancak farklı olarak Lenos teknelerinde akıtaç olduğu görülmektedir.

Üzerinde üzümlerin sıkılıp ezildiği ve bunlardan çıkan suyun içinde yer aldığı teknedir. Belki hala günümüzde belli başlı yerlerde, özellikle kırsal alanlarda insanlar, üzüm suyunu sıkıp, ezmek için Antik Dönemde olduğu gibi ayaklarıyla ezmekte ve bu şekilde çıkan suyu ihtiyaçları için kullanmaktadır. Bir de sadece üzüm suyunun değil aynı zamanda zeytinyağı sıkılmasında da Antik Dönemde insanlar bu Lenos teknelerini kullanmışlardır.

Magis

Magis, Latince bir isimdir, Antik Dönemde kullanılmış hamur yoğuma teknedisir. Genel olarak kabın form özellikleri mevcut değildir ancak sadece hamur yoğurma işleminde kullanılan bir tekne olduğu bilinmektedir.

Maktra

Kardopos kap tipinin, bir başka adlandırmasıdır, form ve işlev açısından benzer özellikler göstermektedir.

Mortarium

Latince bir kelime olan Mortarium, Yunan kültüründe “Thyeia” olarak geçmekte ve günümüzde de havan olarak isimlendirilen ezme kabıdır. Ancak bu kabın büyük boyutlu formları, Grekçe “Holmos”, Latince “Pila” olarak bilinmektedir. Farklı isimleri olmasına rağmen, hepsi ezme, öğütme amaçlı kullanılmaktadır ve Mortarium kabı ile birlikte anılmaktadır.

Bir mutfak kabı olan Mortarium, yiyeceklerin ezilmesi, öğütülmesi ve karıştırılması için kullanılmıştır. Mortarium, günümüzde kullandığımız havan ile aynı işlevdedir.

Trapetum

Antik Dönemde zeytin ezme aracı olarak kullanılmıştır. Antik yazar Catonis, bu ezme teknesi hakkında bilgi vermiştir. Ezme teknesine bağlı yatay eksen üzerinde bulunan iki tekerlek ile birlikte bir zeytin ezme aracı olarak kullanılmıştır. Bu zeytin ezme aracı M.Ö. 4. Yy. dan itibaren kullanılmaya başlanmıştır.

Fatma Buse Akkurnaz’ın Arkeoloj ve Sanat Yayınlarından çıkan kitabının ismi Eski Yunan ve Roma’da Kaplar ve İşlevleri. Biz incelememizde çok küçük bir kısmına değindik ve sadece mutfak kaplarının birkaçını yazdık. Kitabı aldığınızda daha fazlası ile buluşacaksınız. Örneğin; pişirme kabı çeşitleri, soğutma kapları, mutfak gereçleri, depolama ve taşıma kapları, karıştırma kapları, sıvı servis kapları, katı sofra kapları, sofra gereçleri, atık-temizlik kapları, kişisel bakım kapları ve ritüel kapları gibi. Sadece ana başlıklarını aktardığımız kitabın içinde tüm kapların isimleri ve işlevleri detaylıca anlatılmış. Böyle bir çalışmayı gerçekleştirerek alanında bir eksiği kapattığı için Fatma hanıma dergimiz adına teşekkür ederiz. Herkese iyi okumalar.

İnceleme: Tolga Candur

Eski Yunan ve Roma Kaplar – İşlevler

Yayınevi: Arkeoloji Sanat Yayınları