Demir Çağı Yerleşim Şekillerini Anlamak

GUARD Arkeoloji tarafından Galloway’deki Demir Çağı yerleşim şekilleri üzerine yapılan son araştırmalar, İskoçya’daki Demir Çağı yerleşim şekillerini anlamaya çalışırken doğru perspektiften bakılıp bakılmadığı sorusunu gündeme getirdi.

Demir Çağındaki Galloway bir parça merak uyandırmaktadır çünkü İskoçya’nın diğer bölgelerinin Demir Çağındaki özelliklerinden ayırmak güç olmakla birlikte bu bölgeye diğer bölgelerden farklı yaklaşılmaktadır. Görünüşe göre, çeşitli sınıflandırmaların dağılım haritası Galloway ve Dumfriesshire arasında halihazırda bir ayrımı ortaya koyar. Dumfriesshire güneydoğu İskoçya ile ortak özellikler taşırken Galloway’in iskoçya’nın Atlantik tarafı ile ortak özellikler taşıdığı görülmektedir.

Bununla beraber, sahil boyunca ‘promontory fort’ların göze çarpan dağılımı ya da ‘loch’larındaki (göl veya deniz girintisi) grannog’Iar (Cilalı Taş Devrinde İrlanda ve İskoçya’da görülen insan yapısı adalar) gibi Galloway’deki pek çok ayırd edici yerleşim şekilleri kültürel koşulları yansıtmaz, daha çok bölgenin coğrafi yapısını yansıtır. ‘Promontory fort’ lar ve ‘grannog’Iar, yerel coğrafi yapının müsaade ettiği ölçüde, İskoçya genelinde yaygındır. Basitçe, Galloway’de, Dumfriesshire gibi bölgelere nazaran daha fazla ‘promontory’ ve ‘loch’ vardır ve arkeoloji bunu yansıtmaktadır.

Ancak buna potansiyel olarak önemli bir itiraz vardır; şöyle ki ‘grannog’ların dağılımı Galloway’i İskoçya’nın geri kalanından farklı kılmamakla beraber, Cumbria’da göllerin yaygınlığına rağmen Solway’in güneyinde hiç ‘grannog’ yoktur. Aslında İngiltere’de hiç ‘grannog’ yoktur, Galler’de ise sadece bir tane vardır (O da Ortaçağın ilk dönemlerine aittir). Bu nedenle Demir Çağında İskoçya‘nın neden farklı olduğu sorusunu cevaplayamamaktadır.

‘Grannog’lar normalde tek haneli yerleşimler olarak düşünülmektedir ve diğer tek haneli yerleşimlerden belirgin olarak farklı olup olmadığı sorgulanabilir. Bunlar, Galloway’de, Demir Çağında görülen mimari eğilimleri yansıtan, çeşitli türdeki küçük yerleşimler, ‘fort’lar, ‘broch’Iar ve ‘dun’Iar olarak çok sayıda görülmektedir. ‘Broch’lar Atlantik İskoçya‘da yaygındır, İskoçya’nın merkezi ve güneydoğusunda da az miktarda bulunmaktadır. Bununla beraber, ‘crannog’Iar gibi, ‘broch’ lar da güney sınırında görülmemektedir. Bu nedenle, Güney İskoçya’da ve İngiltere’nin kuzeyinde düz hatlı çevrili meskenler gibi ortak özelliklere sahip yerleşimler mevcutken, hiçbir zaman gerçekten açıklanamayan ayırt edici farklılıklar da vardır

Kuzeybatı ve güneybatı İskoçya arasındaki büyük farklardan biri de kuzey ve batıda hakim olan tek haneli yerleşimler ve güney ve doğuda hakim olan çok haneli yerleşimler arasındaki farktır.

Bu ayrım kültürel olarak önemlidir çünkü sürekli ikamet edilen çok haneli yerleşimler, tek haneli olanlardan, sakinleri arasında sosyal uyum amacıyla gerçekleşen farklı kültürel pratiklerin yanında daha fazla sosyal etkileşim için oluşturulan olanakları da gerektirir ve yansıtır.

Esas itibariyle, bu sadece bir tane (farklı şekillerde) kır evi içeren yerleşim şekliyle köylerden ve kır evlerinden yerleşim şeklinin birbirinden ayrımıdır çünkü iki yerleşim birimi şekli farklı kültürel pratikleri ve ekonomileri gerektirir ve farklı kompleks yerleşim hiyerarşilerine de işaret etmektedir.

Bununla beraber, sadece İskoçya’nın güney doğusunda çok sayıda tek haneli (ve çoğunlukla benzeri olmayan) yerleşimler değil aynı zamanda, kuzeyde ve doğuda, Galloway’in batısında Dunragit’de GUARD Arkeoloji’nin çok yakın zamandaki önemli bir keşfi olan Demir Çağı köyü gibi, çok sayıda çok haneli yerleşimler mevcuttur.

Bu ayrımlar site tiplerinin ağır bastığını, belirgin farklardan daha fazla yansıtıyor gibidirler ve tamamıyla farklı kültürlerden daha çok, çeşitli büyüklükteki nüfuslara borçludurlar. Demir Çağı sitelerinin görünebilirliği ve bu bölgelerdeki araştırmalardaki sonradan ortaya çıkan ön yargıya da borçlu olabilir. Demir Çağı sitelerini, sadece, zaman içinde belirli bir noktada nasıl çevrelendikleriyle tanımlamaya, özellikle de İskoçya’daki, sonraki dönemdeki tarih öncesi yerleşim mimarisi Son Bronz Çağı döneminden Orta Çağın ilk dönemlerine dek yayıldığından, her durumda şüpheyle yaklaşmak gereklidir. Kronolojik bilgi eksikliğini de eklersek, görünen site dağılım şekilleri sadece, neredeyse sırf düzlenmiş zeminle ilgili RCAHMS’nin (İskoçya Antik ve Tarihi Anıtlar Kraliyet Komisyonu) yaptığı araştırmalar sonucu ortaya konan, GaIloway’deki kulübe çemberlerinin dağılımının gösterdiği görünür ve kayıtlı olan ne varsa onu yansıtmaktadır. Bu nedenle görünürde olmayanlar da dikkate alınmalıdır. ‘Loch’lar, yüksek yerler ve sahil kenarlarının kullanımıyla ilgili Demir Çağı Galloway’indeki belirgin tercihler, günümüzdeki tarımsal bölgelerdeki sitelerin belirgin kalıntılarında bugüne yansımaktadır ve bu durum tarımsal alanların daha seyrek olarak yayıldığı kuzey ve batı İskoçya’da da geçerlidir.

‘Broch’lar ve ‘dun’lar kuzey ve batı İskoçya’da çok miktarda bulunur ama yine de bu bölgelerde ‘hillfort’ Iar (iyi korunan yüksek kaleler) da mevcuttur. Ama ’hillfort’ Iar gibi büyük ve çok haneli yerleşimlere yönelik arkeolojik kazılar yerine ‘broch’lar gibi belirgin tek haneli yerleşimlere odaklanılmıştır. Muhtemelen bu durum, Galloway’de olduğu gibi, bu bölgelerdeki yerleşim şekillerinin yüzdesi konusunda ön yargıya neden olmuştur.

Bu çalışmalar yapılana kadar Demir Çağı yerleşim modellerini ve yerleşim hiyerarşilerini anlamak bir sorun olarak kalacaktır. Değişik türdeki siteler daha yakından incelendikçe ayrımlar daha geçici ve hafif görülecektir. Bir arkeoloji sit alanının basitçe bir yerleşim yeri ‘tipi’ olarak tanımlanabilmesi gerçekten öyle olduğunu göstermez. Bu, sonraki tarih öncesi yerleşim yerlerinin ayırt edici özellik veya çeşitlilikten mahrum olmaları anlamına gelmez; ama kazı yapılmamış sit alanlarının daha da karmaşık kompleks alt bölümlere ayrılacak şekilde sınıflandırılması muhtemelen manasızdır; bu biraz Noel hediyelerini açmadan çeşitlerine ayırmaya benzemektedir.

Yine de Galloway gibi bölgelerde, GUARD Arkeoloji’nin Trusty’s Hill’deki kazılarında ortaya çıkardığı yuvarlak planlı evlerin iç kısımlarının temizliği, sulak alanlardaki kaliteli madeni eşyaların tortuları ve son dönem Demir Çağından Orta Çağın başlarına kadar komplike hisarların gelişimi gibi belirgin Demir Çağı kültürel özelliklerine rastlanmaktadır Diğer göze çarpan Demir Çağı özellikleri ‘crannog’, ‘broch’ ve ‘dun’ lar gibi bölgede yayılmış halde görülen büyük yerel mimari yapıları ve çok sayıda küçük tek haneli yerleşimlerle az sayıdaki çok haneli yerleşimlerin korelasyonundan oluşmaktadır.

Bu özellikler, Demir Çağı döneminin Galloway’ini komşu bölgelerden anlamlı bir biçimde ayırmamakta ama İskocya’nın her tarafında, aslında değişen ölçülerde İskoçya’nın da ötesinde, görülebilen geniş çaplı Demir Çağı kültürel yaşantısını yansıtmaktadır. Bununla beraber, düz hatlı yerleşimler güney İskoçya ve güney İngiltere’de çok yaygınken ve kültürel benzerlikleri ima ederken, “broch”ların ve “crannog”ların güney sınırındaki yokluğu ayırt edici kültürel farklılıkları da net biçimde ortaya koymaktadır.Böyle devasa yerel mimari, örneğin ‘promontory fort’ların yaptığı gibi, kültürel faktörleri yansıtmamaktadır ama kültürel özelliklerden kaynaklanmaktadır. Galloway’deki yerleşimleri tanımlamada kullanılan kültürel tercihler İskoçya genelinde yaygındır ama örneğin “crannog”ların yokluğu için hiçbir çevresel neden olmayan Cumbria’da, Solway boyunca hiçbir şekilde görülmemektedir. Bu, İskocya ve İngiltere arasındaki Demir Çağıyla ilgili açık farklılıkların, İskocya içerisindeki daha yüzeysel bölgesel varyasyonlarından daha belirgin olduğunu ortaya koymaktadır çünki bu ayırımlar açık kültürel farkları açıklayabilir. Haritadaki bir çizgi olarak, kuşkusuz mevcut Anglo-İskoç sınırı eski çağ perspektifinden bakıldığında rastgele bir sınır olarak durmaktadır ama Britanya Adası içerisindeki bir toprak parçası olarak Güney İskoçya/Kuzey İngiltere Roma döneminden beri değişken milli kültürel sınırlara sahip olmuştur. Demir Çağında da belirgin kültürel sınırların bu bölgede değişip durması çok akla yatkın görünmektedir.

Ronan Toolis tarafından yazılan ‘Galloway’deki Demir Çağı yerleşim şekilleri’ Dumfriesshire ve Galloway Doğa Tarihi ve Antika Topluluğu tutanaklarında 89 yakın zamanda yayınlanmıştır.

 

Çeviri: Bülent Avcı